Czas i miejsca akcji
Akcja utworu dzieje się w latach 1655–1657. Są to czasy, kiedy na ziemiach Rzeczpospolitej trwa „potop” szwedzki (właściwie do 1660). Część akcji określona jest orientacyjnie porami roku czy miesiącami. Są jednak też wydarzenia opatrzone dokładnymi datami dziennymi:
[…]a jednak mówiono o niebezpieczeństwie wojny i na sejmie, który król Jan Kazimierz złożył 19 maja w Warszawie.
Zdarzenia przedstawione w utworze mają miejsce na terenie prawie całej Rzeczpospolitej. Poza nazwami krain geograficznych (choćby: Mazowsze, Wielkopolska, Małopolska, Prusy Królewskie i Prusy Książęce, Ruś, Litwa, Żmudź, Polesie, Śląsk) pojawiają się nazwy zarówno dużych miast, majątków ziemskich, jak i pól bitewnych. Miejsca akcji to między innymi: Częstochowa, Warszawa, Zamość, Lwów, Sulejów, Lubicz, Kiejdany, Upita, Janów, Ujście, Warka.
Główni bohaterowie
Kreacja bohaterów Potopu odbywa się na kilku płaszczyznach. Opisują oni siebie zarówno poprzez swoje działania i przemyślenia, są opisywani przez inne postacie, jak i wiele o nich można dowiedzieć się z nacechowanych zabarwieniem emocjonalnym komentarzy odnarratorskich. Każda z postaci została przedstawiona w sposób czarno-biały, czyli jest albo dobra, albo zła (choć uznać można też, że poza Kmicicem, który przechodzi wewnętrzną przemianę i rehabilituje się za swoje wcześniejsze awanturnicze życie, służąc ojczyźnie). Ich sylwetki są nieskomplikowane. Co istotne, przedstawieni są w sposób dynamiczny, nie statyczny. Głównym bohaterem występującym w Potopie jest Andrzej Kmicic (ze względu na złą reputację nazwiska, dla określonych celów nazywający się też Babiniczem). Ponadto należy wyszczególnić innych bohaterów indywidualnych, których portrety są wyraźnie zarysowane i którzy mają wpływ na przebieg zdarzeń w utworze. Część z nich należy do stanu szlacheckiego: Michał Wołodyjowski, Jan Onufry Zagłoba, Stanisław i Jan Skrzetuscy. Występują także przedstawiciele magnaterii: Jan Zamoyski, Stefan Czarniecki, Jan Sapieha, Bogusław i Janusz Radziwiłłowie. Wykreowane zostały również postacie kobiece: Oleńka Billewiczówna, Anna Krasieńska-Borzobohata.
Fabuła i główne wątki utworu
Fabuła Potopu oparta jest na historycznych zdarzeniach. Powieść nie dotyczy jednak wyłącznie ich. Występuje w niej wiele wątków. Sprawia to, że odpowiedzi na pytanie, o czym jest Potop, może być wiele. Najważniejsze wątki utworu to: historia miłości Kmicica i Oleńki, przemiana wewnętrzna Kmicica, przyjaźń między rycerzami, obraz szlachty w XVII wieku, polskie wojsko w XVII wieku, patriotyzm, wątek polityczno-dyplomatyczny, najazd Szwedów na Rzeczpospolitą, wątek dotyczący Radziwiłłów, obrona przed Szwedami Częstochowy. Poza tym występuje wiele innych wątków pobocznych. Wszystkie z nich łączy postać Kmicica.
Miłości Andrzeja Kmicica – Oleńka i Ojczyzna
Jedną z cech konstrukcyjnych utworu jest konstrukcja fabuły oparta na trójkącie miłosnym. Pojawia się dwóch mężczyzn (Kmicic i Bogusław Radziwiłł) rywalizujących o jedną kobietę (Oleńka Billewiczówna). Sam Kmicic przedstawiony jest jako bohater-kochanek i patriota. Nim jednak to następuje, przechodzi długą drogę. Obie jego miłości – Oleńka i Ojczyzna – są ze sobą ściśle połączone i nie można ich od siebie oddzielić. Swoje awanturnicze życie zamienia na wierną służbę ojczyźnie pod wpływem miłości do kobiety. Działa to też w drugą stronę – służba ojczyźnie prowadzi go do ślubu z Oleńką.
Panorama społeczna
Sienkiewicz przedstawia w Potopie szeroką panoramę społeczną drugiej połowy XVII wieku. Dotyczy ona zarówno stanu szlacheckiego (Kmicic, Zagłoba, Wołodyjowski i inne postacie to różnorodne typy szlacheckie, charakterystyczne dla epoki), jak i magnaterii. Te dwie grupy społeczne przedstawione są na zasadzie kontrastu. Szlachta prezentuje pozytywne wartości patriotyczne i moralne. Natomiast magnaci to w większości niedbający o dobro ojczyzny zdrajcy skupieni na prywatnych interesach.
Obszerne partie utworu poświęcone są opisom ówczesnych wojsk (głównie polskich, ale i szwedzkich oraz składających się z przedstawicieli różnych narodowości armii zaciężnych). Dzielą się one na kilka kategorii. Jedną z nich jest pospolite ruszenie, oddziały składające się ze szlachty. Było ono powoływane do broni jedynie podczas wojen. Szlachta zbroiła się we własnym zakresie (a więc najczęściej marnie), byli niewprawni w żołnierskie życie i niezdyscyplinowani. Inna kategoria to wojska komputowe. Stanowiły one regularną, zaciężną armię. Walczyli w zamian za wynagrodzenie (najczęściej dla tego, kto więcej zapłacił). Jako zawodowi żołnierze byli doskonale wyszkoleni i uzbrojeni. Jeszcze inna kategoria żołnierzy, to grupy sformowane z przestępców, którzy w wojennej zawierusze znajdowali schronienie przed wyrokami sądów. Aby przetrwać, ograbiali oni nie tylko pokonywanych wrogów, ale i każdego, kogo było im na rękę. Takim rodzajem wojska jest na przykład oddział Kmicica, z którym podchodzi on Chowańskiego.
Nawiązania do kultury sarmackiej
W utworze przestawione zostały liczne nawiązania do kultury sarmackiej. Wpłynął na to sam wybór tematyki. Nawiązania widać w języku utworu, jak i kreacjach postaci. Znaleźć można też opisy sarmackich obyczajów (na przykład uczty czy kulig). Bohaterowie przyodziani są w sarmackie stroje (pasy słuckie, kontusze) i odpowiednio uzbrojeni (szable, buzdygany, buławy). Kultura XVII-wiecznej szlachty polskiej została przedstawiona w sposób pozytywny, z pominięciem dotyczących jej wad.