Formy pisma w starożytnym Egipcie

Jedna z najstarszych i najbardziej znanych cywilizacji świata starożytnego była cywilizacja egipska. Okres predynastyczny rozpoczął się około 6000 pne i trwał do około 3100 pne. Od 3100 pne do 2675 pne trwał okres wczesnodynastyczny. Cywilizacja egipska, rozwijająca się wzdłuż Nilu wykształciła wiele ważnych i ciekawych form kultury, ale jedną z najważniejszych było pismo. Początki powstania pisma sięgają czasów zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu, czyli końca IV tysiąclecia pne.

W Egipcie wykształciły się następujące formy pisma:

ideograficzne (hieroglify staroegipskie – nazwa została wprowadzona przez Greków i oznaczała ,,święte pismo”), czyli znaki symbolizujące pojęcia obrazkowe, bardzo dekoracyjne, częsta odnajdowane jako napisy wykute w kamieniu. Znaki hieroglifów występują jako zapisy wypukłe lub wklęsłe, czasami inkrustowane szkłem lub pastą szklaną. Używano ich do odnotowania tekstów monumentalnych i świętych. Napisy hieroglifami egipskimi pokrywające mury świątyń, piramid, były ryte na grobowcach, stanowią do dziś tło dla płaskorzeźb, rzeźby, lub malowidła. Hieroglify staroegipskie są cennym źródłem poznania wczesnych dziejów Egiptu. Najstarsze hieroglify znaleziono na staroegipskich pieczęciach. Teksty pisano od lewej ku prawej, każdemu pojęciu z dziedziny zjawisk otaczającego świata odpowiadał jeden znak. Ostatecznie Egipcjanie wytworzyli 24 znaki rysunkowe spółgłosek, którymi m.in. zapisywali imiona. Francuski geniusz lingwistyczny J.F. Champolliona żyjący w latach 1790-1832 rozszyfrował na początku XIX wieku znaczenie hieroglifów wyrytych na tzw. kamieniu z Rosetty, we fragmencie tekstu dekretu Ptolemeusza V Epifanesa;

pismo hieratyczne (kapłańskie, ideograficzno – fonetyczne ), jest skróconą formą hieroglifów, zawiera symbole rzeczy i odpowiadające im dźwięki. Nazywa się je także kursywą, ponieważ zawiera pochyłe znaki. Ten rodzaj pisma najczęściej stosowano w życiu codziennym, przez kapłanów posiadających umiejętność pisanina. Powszechnie używano go dla potrzeb handlu przez dwa i pół tysiąca lat. Pismo hieratyczne utrwalano najczęściej na zwojach i arkuszach papirusowych oraz ostrakonach. stosując pędzelek z trzciny i „czarny tusz”. Teksty były zapisywane w układzie pionowym lub poziomym, w kierunku od prawej do lewej. Po powstaniu kolejnego rodzaju pisma hieratyki używano jedynie do zapisów tekstów religijnych;

pismo demotyczne (grec. demotika ludowe) to uproszczone pismo hieratyczne nazywane czasami popularnym lub ludowym, pojawiło się około 600 roku pne. Zapisy powstałe przy użyciu pisma demotycznego wskazują, że pisano je horyzontalnie z prawej do lewej. Materiałem, na którym zapisywano teksty był papirus oraz stele kamienne, na których znajdowały się np.: napisy nagrobkowe. Tekst powstawał przy użyciu trzcinowego pióra (zwanego calamusem), a wcześniej pędzelka. Trzcinowy calmus był pierwowzorem pióra wiecznego, posiadał rozszczepioną i zaostrzoną końcówkę oraz zbiornik na atrament. Z czasów funkcjonowania pisma demotycznego znane są teksty o treści prawniczej, handlowej i administracyjnej. Ważnym źródłem poznania tekstów demotycznych był wspomniany wyżej Kamień z Rosetty.

Egipcjanie wierzyli, że pismo podobnie jak rysunek, geometrię i liczby wynalazł bóg Księżyca, patron mądrości Thot.

Powszechnym materiałem pisarskim w Egipcie był papirus, na nim zapisywano różnorodne teksty. Papirus jako roślina (Cyperus papyrus) rósł w delcie Nilem i musiał być poddany wielu zabiegom, aby nadawał się do użytku pisarskiego. Zebrane łodygi papirusu dzielono starannie na cienkie pojedyncze, ale jak najszersze włókna, następnie kładziono na desce, skrapiano wodą kolejno kładziono druga warstwę w poprzek, obcinano końce i przygniatano tak mocno, aby mógł powstać w miarę gładki i spójny kawałek zwoju. Następnie suszono na słońcu. Aby skleić mniejsze części stosowano klej z wody, mąki i octu. Gotowe zwoje wygładzano muszlą lub kawałkiem kości słoniowej, a dla podniesienia jakości papirusu powlekano go jeszcze raz klejem.

Tekst pisany był na papirusie w kolumnach, tylko po stronie naturalnych linii roślinnych, czytano go rozwijając zwój w lewo, koniecznie nawijając przeczytany fragment na drugi wałek. Po przeczytaniu tekstu należało, go ponownie przewinąć. O jakości, a więc i cenie papirusu decydowała jego szerokość, gładkości i przezroczystość powierzchni. Najstarsze zachowane do naszych czasów zwoje papirusowe datuje się na 2400 r. p.n.e.

W państwach starożytnego Wschodu, również w Egipcie pismo pełniło bardzo ważna funkcję, to dzięki niemu głównie kapłani i urzędnicy oraz tzw. wiejscy pisarze pełnili swoje społeczne, ekonomiczne, kulturalne i religijne funkcje, do których przygotowywali się latami m. in. ćwicząc umiejętność zapisywania znaków. Dzięki sztuce pisarskiej np.:

• zapisywano dekrety i rozporządzenia władców,
• tworzono hymny na cześć faraonów,
• zapisywano czynności administracyjne związane np. ze ściąganiem podatków,
• pisano utwory religijne takiej jak np.: zbiory modlitw, zaklęć i przepisów religijnych,
• wykuwano na ścianach komór grobowych faraonów tzw. teksty piramid,
• tworzono literaturę piękną.

Do najsłynniejszych tekstów egipskich należy zaliczyć:

• Teksty Piramid – jest to zbiór jednych z najstarszych tekstów religijnych związanych z kultem zmarłych powstały w okresie Starego Państwa. Teksty zostały odkryto w XIX wieku.

• Teksty Sarkofagów stanowiły przeredagowanie i wzbogacenie Tekstów Piramid.

• Księga Umarłych – staroegipski zbiór zawierający magiczne teksty, a nawet  rysunki i pieśni, pozwalające zmarłemu przejście do raju. Pierwotny teks Księgi Umarłych była zapisywana na zwojach papirusu i stanowiła kontynuację Tekstów Piramid i Tekstów Sarkofagów.

W Egipcie powstawało wiele pieśni i hymnów ku czci bogów i władców. Znane są również przykłady liryki miłosnej oraz epiki relacjonującej życie bogów i ludzi w ujęciu historycznym. Egipt był kolebką gatunku tekstów opartych na życiowej mądrości (sbojet), zachowały się również ślady utworów pisanych prozą, liczne wiersze, bajki, opowiadania i listy.

Rozwój kolejnych państw Bliskiego Wschodu uświadamia nam związki zachodzące pomiędzy nimi, a literaturą egipską, ponieważ w niektórych utworach powstających na terenie tych państw można odnaleźć ślady literackie pochodzenia egipskiego Doskonałym przykład przenikania się kultur na Wschodzi uwidoczniony jest w Biblii.