Typ liryki
Wiersz reprezentuje typ liryki bezpośredniej. W tego typu liryce podmiot liryczny wypowiada się w swoim imieniu informując o swoich odczuciach i przeżyciach. O tym, że jest to bezpośredni przekaz liryczny świadczą formy czasowników, np. przybyłam, szepnęłam, umilkłam, proszę, oraz formy użytych zaimków, np. mnie, nasz, ja.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiotem lirycznym wiersza jest Urszulka Kochanowska, którą czytelnik doskonale zna z Trenów Jana Kochanowskiego. Urszulka opowiada o swej przygodzie w zaświatach. Wiemy, że Urszulka zmarła, mając niespełna trzy latka, a jednak Leśmian wkłada w jej usta słowa, którymi posługują się dorośli ludzie, np. „kubek w kubek”, „z bożej łaski”, „omiatam podłogę”, „zrywam się i biegnę”. Są to wyrazy proste i powszechnie używane, ale chociaż używa ich dziecko, to poeta nie dokonał zabiegu stylizacji na język dziecięcy. Urszulka zachowuje się bardzo „ziemsko”, tak jakby gdzieś wyjechała z domu, do którego bardzo tęskni, więc zwraca się do Boga, którego widzi i z którym rozmawia, z prośbą, by stworzył jej w niebie taki sam dom, jaki zapamiętała z okresu dzieciństwa, które spędziła w Czarnolesie.
Bóg, który jest drugim, obok Urszulki bohaterem utworu, przemawia do niej tak, jak zwracamy się do dziecka, ciepło i serdecznie. Spełnia też jej prośbę i szybko powstał, zgodnie z jej prośbą i życzeniem, domek dokładnie taki sam, w jakim się wychowała.
A ponieważ Bóg też jej powiedział, żeby chwilę poczekała, bo zaraz powinni pojawić się stęsknieni za nią rodzice, więc dziewczynka zaczęła przygotowywać się na ich przyjście: sprząta, ładnie się ubiera, broni się przed snem, który ją morzy, bo czekanie się przedłuża. Gdy słyszy kroki, zrywa się i biegnie do drzwi, by powitać rodziców. Jakież jest jej rozczarowanie, gdy okazało się, że to nie są rodzice, że to tylko ponownie pojawił się Bóg.
Sensy utworu
Utwór dotyczy tematyki śmierci i życia pozagrobowego, bo są to zagadnienia, które od zawsze były przedmiotem refleksji i zainteresowań każdego człowieka, a także inspirowały pisarzy, malarzy i innych artystów. Człowiek, w pojęciu Leśmiana, choć kończy życie na ziemi, to nie może uwolnić się od ziemskich wspomnień i doświadczeń. Poeta przewrotnie odwrócił pojęcie Boga, który przez wieki był jedynym i ostatecznym celem ziemskiej pielgrzymki człowieka, a w wierszu Leśmiana odnajdujemy sugestię, że nawet szczęście w niebie nie zastąpi i nie zrekompensuje człowiekowi tego, co ziemskie. Dlatego bohaterka utworu opowiada o rozczarowaniu, a nie o wiecznej szczęśliwości, jaką daje możliwość obcowania z samym Stwórcą. U Leśmiana materia i sprawy ziemskiej doczesności stały się ważniejsze od ducha.
Budowa i język utworu
Wiersz jest napisany strofą dwuwersową – dystychem. Taki typ wiersz wymaga zwięzłości, dlatego poeta operuje tylko konkretami, nie rozbudowuje wypowiedzi, ale powtarzający się spójnik „i” pełni w wierszu bardzo ważną funkcję konstrukcyjną, bo nadaje utworowi pozory ciągłości. Wyrazy typu – „poglądasz”, „straszno”, „patrzał”, „dla cię”, „w nieb”, „zlękniona”, „przeblekam”, „roznietą” – sprawiają wrażenie archaizacji językowej, ale archaizmami nie są. Takie formy fleksyjne mają przybliżyć czytelnikowi styl, którymi posługiwali się ludzie w wieku XVI i uczynić bohaterkę bardziej wiarygodną. Część pierwsza wiersza to dialog Urszulki z samym Bogiem, natomiast druga część to relacja bohaterki na temat mającego odbyć się spotkania z rodzicami i jej reakcja na ponowne spotkanie z Bogiem. Cała sytuacja liryczna przebiega pomiędzy odejściem Boga a Jego powrotem, dlatego nie dostrzegamy w utworze żadnego dystansu między dziejącymi się wydarzeniami i czasem ich relacjonowania.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw Boga i śmierci w literaturze (wybrane przykłady) :
- Biblia (np. Księga Hioba, Psalmy);
- Legenda o św. Aleksym;
- Kwiatki św. Franciszka, przekład Leopolda Staffa;
- Lament świętokrzyski;
- Bogurodzica;
- Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie; Treny; Psałterz Dawidów;
- Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonety (m. in. IV i V);
- Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III (Wielka Improwizacja);
- Jan Kasprowicz, Dies irae; Święty Boże, Święty Mocny;
- Stefan Żeromski, Rozdziobią nas kruki, wrony…; Siłaczka;
- Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata;
- Józef Baran, Skok ostateczny;
- Janusz St. Pasierb, Światło, które wtedy widać;
- Zbigniew Herbert, Sprawozdanie z raju; U wrót doliny;
- Tadeusz Nowak, Psalm rajski;
- Adam Zagajewski, Ziemia ognista;
- Stanisław Barańczak, Południe;
- Bolesław Taborski, Sonata widm.
Bibliografia przedmiotowa
- J. Trznadel, Twórczość Leśmiana. Próba przekroju, Warszawa 1964.