Typ liryki
Wiersz należy do liryki pośredniej. Posiada formę żartobliwego monologu, w którym przedmiotem wywodu jest człowiek. Utwór jest miniesejem podejmującym prawdy o człowieku i jego naturze.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot liryczny nie zaznacza swojej obecności w sposób bezpośredni, ale co jest typowe dla liryki pośredniej, wypowiada się z dużą znajomością rzeczy o sprawach ważnych z jego punktu widzenia. A dotyczą one bohatera tych rozważań – człowieka. O tym, że rzecz dotyczy człowieka dowiadujemy się dopiero w zakończeniu wiersza, kiedy to podmiot liryczny konkretnie nazywa obiekt swoich rozważań:
Sto pociech, bądź co bądź. / Niebożę. / Istny człowiek.
Cały czas podmiot liryczny zachowuje, dostrzegalny przez czytelnika, dystans w stosunku do bohatera wiersza. Wytwarza jakąś granicę pomiędzy przedmiotem rozważań a sobą. Nie utożsamia się z obiektem wywodu lirycznego, dając do zrozumienia, że opisywany bohater jest dla podmiotu lirycznego ważny tylko jako przedmiot badania psychologiczno-filozoficznego.
Sensy utworu
Człowiek przychodzi na świat i kiedy tylko zaczyna cokolwiek z niego rozumieć, uzurpuje sobie prawo do wszelkich zdobyczy w sensie duchowym i materialnym. Wie, że jest istotą śmiertelną, ale brak mu pokory wobec prawd eschatologicznych (ostatecznych), sądzi, że wszystko od życia należy mu się awansem. A przecież wcale nie ma gwarancji, że taką roszczeniową postawą osiągnie to, czego pragnie, w tym wieczność, której „zachciało mu się”. Człowiek dużo wymaga od życia i rozczarowuje się, gdy nie udaje mu się zdobyć tego, co planował. Wymienione na początku wiersza wartości, jak: szczęście, prawda, wieczność to przecież pojęcia względne i dla wielu oznaczają coś innego. Człowiek na drodze ewolucji dokonał rzeczy wielkich, podporządkował sobie zdobycze nauki i techniki, charakteryzuje go ciekawość świata, rozliczne talenty i możliwości, ale w sumie jest istotą kruchą, stanowi „sto pociech”, czyli jest śmieszną drobiną w porównaniu do wszechświata. Niby silny, a nieporadny, jak małe dziecko.
Budowa i język utworu
Wiersz składa się z 4 strof o różnej długości. Strofa I jest najkrótsza i wprowadza w tematykę kontynuowaną w pozostałych trzech. Poetka zastosowała paralelizm składniowy, np.
Ledwie rozróżnił […]
ledwie domyślił się […]
ledwie wystrugał […]
Język utworu jest pospolity w stosunku do ważnych kwestii, które porusza:
- nie brak kolokwializmów i zwrotów potocznych, np.
- „zachciało mu się”, „patrzcie go”, „marny wyrodek kryształu”, „niebożę”. Operuje też
- kontrastem
- łatwy do utopienia w łyżce oceanu
- skrótem poetyckim
- wystrugał rękę z płetwy rodem / krzesiwo i rakietę
- metaforą
- rozumem gani rozum
- anaforą
- Zachciało mu się szczęścia, / zachciało mu się prawdy, / zachciało mu się wieczności […]
- wykrzyknieniem
- […] patrzcie go!
Kontynuacje i nawiązania
Motyw człowieka i jego relacji ze światem odnajdziemy, np. w:
- Jan Kochanowski Nie porzucaj nadzieje
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer Koniec wieku XIX
- Stanisław Lem Wizja lokalna
- Tadeusz Różewicz Biel; Cierń;
- Stanisław Barańczak Spójrzmy prawdzie w oczy; Mieszkać
- Adam Zagajewski Klęska
- Ryszard Krynicki Język to dzikie mięso
- Andrzej Bursa Uwaga dramat
- Wisława Szymborska Psalm; Kobiety Rubensa; Recenzja z nienapisanego wiersza
- Miron Białoszewski Wywód jestem’u
- Adam Ważyk Poemat dla dorosłych
Bibliografia przedmiotowa
- W. Ligęza, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty, Kraków 2002.
- Radość czytania Szymborskiej. Wybór tekstów krytycznych, oprac. S. Balbus i D. Wojda, Kraków 1996.