Wiersz należy do liryki podmiotu zbiorowego. W wierszu Tetmajera zbiorowy podmiot liryczny prowadzi rozmowę z człowiekiem żyjącym na przełomie wieków XIX i XX, a dokładniej z przedstawicielem końca wieku XIX.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Liryczny podmiot zbiorowy wyraża swoje poglądy filozoficzne na temat życia, a robi to poprzez stawianie szeregu pytań zadawanych przedstawicielowi pokolenia schyłku wieku. Zadaje pytania o sens przekleństwa, ironii, wzgardy, rozpaczy, walki, rezygnacji, bytu przyszłego, wykorzystywania pełni życia. Nie doczekuje się konkretnych odpowiedzi, bo oponent wszystko neguje. Dla niego nic nie może równać się z ironicznym biegiem wydarzeń, których jest świadkiem i uczestnikiem. Kogoś, kto nawet nie próbuje podjąć walki z przeciwnościami, bo ma świadomość porażki nazywa głupcem i zastanawia się nad sensem pójścia w ślady skorpiona, który – by uniknąć śmierci z rąk napastnika – zabija się własnym jadem. Nie widzi sensu w nierównej walce mrówki i pędzącego pociągu, myśląc o walce człowieka (mrówki) z życiem (pędzący pociąg). Jego praktycyzm każe mu też wątpić, czy dobrowolne wyrażenie zgody na śmierć przez ścięcie głowy mogłoby sprawić, że nie będzie cierpiał, a przynajmniej ten ból będzie mniejszy. Rozum nakazuje mu też podważenie teorii o możliwości dogłębnego poznania świata, bo nie ma chyba człowieka, który umiałby z gwiazd wyczytać swoją przyszłość, który potrafiłby zliczyć spadające gwiazdy albo przewidzieć, kiedy nastąpi koniec świata.
Problemów i rozterek egzystencjalnych nie rozwiąże też człowiekowi hulaszczy tryb życia i tzw. używanie świata, ponieważ człowiek w swej żądzy jest tak niepowściągliwy, że ciągle będzie czegoś potrzebował i nigdy do końca swych pragnień nie zaspokoi. Im więcej będzie brał z życia, tym więcej będzie pragnął, a jeżeli nie zaspokoi tych pragnień, będzie cierpiał jeszcze bardziej.
Podmiot dowiaduje się, że dla człowieka końca XIX wieku życie nie ma żadnego sensu, bo stracił on wiarę w Boga i ludzi, we wszystko. Dlatego na zasadnicze pytanie, czy posiada jakąś obronę przeciw złu tego świata, reprezentant schyłku wieku XIX nie odpowiada nic, tylko w milczeniu opuszcza głowę. Podmiot liryczny stworzył swoisty manifest swego pokolenia.
Sensy utworu
Człowiek końca XIX wieku reprezentuje postawę negacji, apatii, niewiary i rezygnacji z walki z przeciwnościami losu. Brak mu sił witalnych, jest zrezygnowany i bezsilny. Dobrze wie, że taka postawa grozi zagładą, ale nie próbuje szukać wyjścia z sytuacji, poddał się biegowi rzeczy. Taka postawa bierności i niemocy nazywana jest dekadentyzmem, stąd mówimy, ze utwór Tetmajera Koniec wieku XIX jest manifestem dekadentów, pokolenia, które nie poradziło sobie z prędkością zmian w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym. Pokolenie to poddało się, nie wykazało żadnej aktywności w walce ze złem świata, bo wszelkie wartości, jego zdaniem, zdezaktualizowały się, a egzystencja ludzka – krucha i niepewna, straciła sens.
Budowa i język utworu
Wiersz stanowi ciąg pytań retorycznych i próbę zdefiniowania pojęć, o które pyta podmiot zbiorowy. Utwór składa się z pięciu strof czterowersowych o rymach okalających: abba. Język utworu jest nieco zawiły, tak jak odpowiedzi pytanego dekadenta. Oprócz pytań retorycznych odnajdujemy w utworze następujące środki artystyczne:
- epitety, np.
- bogu skrytemunaj
- zwyklejszych rzeczy;
- metafory, np.
- Ależ w duszy jest zawsze coś na dnie, / co wśród użycia pragnie, wśród rozkoszy żąda;
- symbole: mrówka – symbol człowieka bezradnego wobec pędzącego pociągu, jakim jest życie;
- przerzutnie, np.
- jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza / człowiecze z końca wieku…;
- antytezy, np.
- Lecz tylko głupiec gardzi tym ciężarem, / którego wziąć na słabe nie zdoła ramiona.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw schyłku wieku i apatii:
Literatura
- Wisława Szymborska, Schyłek wieku; Nienawiść;
- Bronisław Maj, Kto da świadectwo;
- Czesław Miłosz, Wiersz na koniec stulecia;
- Małgorzata Hillar, My z drugiej połowy XX wieku;
- Ewa Lipska, My;
- Maurice Maeterlinck, Ślepcy; Wnętrze;
Malarstwo
- Wojciech Weiss, Melancholik; Opętanie;
- Jacek Malczewski, Melancholia; Błędne koło;
- Edward Munch, Krzyk.
Bibliografia przedmiotowa
- J. Krzyżanowski, Wstęp, [w:] K. Przerwa-Tetmajer, Poezje wybrane, Wrocław 1968.