Eliza Orzeszkowa

Eliza Orzeszkowa urodziła się 6 czerwca 1841 r. w Milkowszczyźnie koło Grodna, w bogatej rodzinie ziemiańskiej. Na warszawskiej pensji u sióstr sakramentek poznała Marię Konopnicką, swoją szkolną koleżankę. Wyszła nieszczęśliwie za mąż za Piotra Orzeszkę i przeniosła się do jego posiadłości w Ludwinowie. Uczestniczyła w powstaniu styczniowym, była sanitariuszką, ukrywała Romualda Traugutta. Rozwiodła się z mężem i osiadła w Grodnie. Dwukrotnie nominowana do literackiej Nagrody Nobla.

Na wczesną twórczość Orzeszkowej składają się powieści tendencyjne, w których pisarka wyraźnie odsłania swój system wartości, a rozwój fabuły jest ilustracją przyjętej z góry tezy: Pan Graba, Maria, Pamiętnik Wacławy, Ostatnia miłość. Potem następuje zwrot ku powieściom narodowo-społecznym, np. Meir Ezofowicz, Dziurdziowie, Cham, by skończyć na utworach o tematyce psychologicznej, np. Melancholicy czy Argonauci.

Najbardziej znane powieści Orzeszkowej to m.in.:

• Nad Niemnem – powieść uznana za arcydzieło polskiego pozytywizmu i realizmu krytycznego. Utwór ukazał się w 25 rocznicę powstania styczniowego, czyniąc to ważne wydarzenie historyczne motywem wiodącym. Ukazana jest szeroka panorama społeczeństwa, z jego zaletami i wadami, ale gdzie praca i patriotyzm są miarą oceny wartości człowieka. Podwójna perspektywa czasowa (teraźniejszość miesza się z przeszłością bliską i dalszą) pozwala na obiektywną ocenę postępowania bohaterów. Powieść zawiera też obszerne opisy zwyczajów i obrzędów ludowych oraz przyrody nadniemeńskiej. Na szczególną uwagę zasługuje np. piękna, liryczna gawęda o Janie i Cecylii, założycielach rodu Bohatyrowiczów. Nad Niemnem często porównuje się z Panem Tadeuszem Adama Mickiewicza.
• Marta – powieść uznana za manifest ruchu kobiecego. Tytułowa bohaterka ginie, bo pozbawiona jest środków do życia. Nie znajduje żadnej posady z powodu nie tylko braku kwalifikacji, ale i skostniałego systemu społecznego, w którym – zgodnie z tradycją – miejsce kobiety jest w domu, przy mężu i dzieciach.
• Meir Ezofowicz – powieść o tematyce żydowskiej. Tytułowy bohater, Żyd, ale jednocześnie polski patriota, próbuje uświadomić wszystkim, że możliwe i konieczne jest włączenie mniejszości narodowych w pracę na rzecz społeczeństwa. Przegrywa jednak zarówno z uprzedzeniami, jak i przeciwnikami postępu.
• Dziurdziowie – powieść o tematyce społecznej, przynosi przygnębiający obraz wsi białoruskiej, zacofanej i pełnej przesądów. To kolejny przykład ukazania folkloru mniejszości narodowej.
• Cham – powieść będąca ciekawym studium społecznym. Pisarka przeciwstawia w niej dwa środowiska: wiejskie z miejskim. Zdemoralizowana kultura miejska nie jest w stanie konkurować z kulturą wiejską. Ludzie wsi są pracowici, oszczędni, oddani ziemi, nie mają czasu na zbytki, są czyści moralnie, wierzący, autentyczni.

Inne utwory:

• Gloria victis – nowela będąca hołdem złożonym powstańcom z 1863 r. Stare drzewa, niemi świadkowie minionych wydarzeń, zaczynają snuć opowieści sprzed prawie 50 laty. Słucha ich wiatr. Jest tam mowa o wielkiej bitwie, w której uczestniczyli obozujący w tym lesie ludzie, m.in. Traugutt, ale drzewa przejęte są szczególnie śmiercią dwóch młodych mężczyzn. Wiatr na koniec krzyczy wzruszony: „Gloria victis!”
• A…B…C… – nowela, której tematem jest walka o polską oświatę w realiach ucisku zaborcy. Bohaterka podejmuje pracę z ubogimi dziećmi, za co zostaje skazana.

Orzeszkowa zmarła w Grodnie 18 maja 1910 r.