Nowa Ekonomiczna Polityka, która była realizowana od 1921 do początków 1927 r., choć data końca NEP jest sporna, polegała na przywróceniu wolnego handlu, zlikwidowaniu przymusu pracy, a przede wszystkim zastąpieniu niemal nieograniczonych rekwizycji od chłopów podatkiem zbożowym. W ten sposób, zamiast komunistycznej utopii, rzucono hasło „bogaćcie się”. Ale także w ten sposób w ciągu paru lat produkcja rolnicza osiągnęła ponad 80% produkcji z 1913 r., zlikwidowano głód. Nepman, czyli drobny właściciel lub kupiec i kułak, czyli bogaty chłop przywrócili do życia gospodarkę. Jednocześnie jednak, jakby na zapleczu odbudowy gospodarczej, ugruntowywał się system totalitarnych rządów i trwała walka personalna i polityczna o władzę. W 1921 r. Zjazd RKP(b) zakazał tworzenia wszelkich frakcji w partii. Lenin był coraz bardziej chory, kolejne ataki choroby wyłączały go stopniowo z wszelkiej działalności. Stalin, jeszcze z rekomendacji Lenina, został w kwietniu sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego RKP(b). Jego rywalem w zbliżającej się walce diadochów był Trocki, twórca Armii Czerwonej, wspaniały mówca i współautor przewrotu październikowego. W 1922 r. Rosja Radziecka przekształciła się w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, złożony z federacji republik: rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej i zakaukaskiej, później liczba republik wzrosła do 16. Partia nosiła odtąd nazwę Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) – WKP(b). Lenin umarł w 1924 r. Jeszcze w 1922 r. przesłał na XII Zjazd Partii list, w którym wymienia jako kandydatów do kolegialnego kierownictwa partyjnego Mikołaja Bucharina, Lwa Kamieniewa, Gieorgija Piatakowa , Stalina, Lwa Trackiego i Grigorija Zinowjewa. Stalin doprowadził do tego, że wszyscy oni zostali zgładzeni: Bucharin, Kamieniew, Piątaków i Zinowjew po procesach w latach 1936 – 1938; Trackiego już w 1925 r. usunięto, z KC, w 1927 r. wykluczono z partii, a następnie zmuszono do opuszczenia ZSRR w i 1940 r. zamordowano z rozkazu Stalina podczas pobytu na emigracji.
Walka miedzy Stalinem a Trockim i ich zwolennikami wynikała w dużej mierze z rywalizacji o władzę, ale także była wyrazem konfliktu dwóch, odmiennych, poglądów na przyszłość ruchu komunistycznego. Trudno stwierdzić, która płaszczyzna sporu odgrywała większą rolę. Starły się ze sobą koncepcja „permanentnej rewolucji”, głoszoną przez Lwa Trackiego i zakładającą, że ruch rewolucyjny musi objąć stopniowo Europę Zachodnia, zwłaszcza Niemcy, a następnie resztę świata i że dążenie do tego celu powinno determinować wszelkie działania, z koncepcją „budowy socjalizmu w jednym kraju”, głoszoną przez Stalina. Zwycięstwo koncepcji Stalina miało zasadnicze skutki, kształtując na długi czas model socjalizmu, a właściwie komunizmu. Określenie komunizm stosowane było i jest w różnych znaczeniach, oznaczało zarówno cel, do którego dążył ZSRR, jak istniejący ruch, skupiający zwolenników tego celu. W ZSRR członkowie partii nazywali się komunistami, ale ustroju tak nie określano. Termin socjalizm w okresie międzywojennym oznaczał niekomunistyczną część ruchu robotniczego, a czasami nazywano tak ustrój ZSRR, traktując go jako formę przejściową w drodze do komunizmu. Jeżeli chodzi o gospodarkę radziecką, to lata 1926-1927 były okresem powolnego umierania Nowej Ekonomicznej Polityki. Złożyło się na to wiele czynników. Przede wszystkim NEP spełnił swoje zadanie, ludność przestawała głodować, życie gospodarcze jakoś funkcjonowało. Ale jednocześnie NEP w gruncie rzeczy osłabiał możliwości totalitarnej władzy, która przecież już istniała, pozostawiając poza jej zasięgiem ogromne masy gospodarującego indywidualnie chłopstwa oraz strefę drobnego handlu i wytwórczości. Koncepcja „budowy socjalizmu w jednym kraju” nie ograniczała dążenia do podporządkowania Moskwie światowego ruchu komunistycznego, ekspansji ideologicznej i wyraźnie utożsamiała tę ekspansję z imperialnym interesem państwa radzieckiego. Hasło „rewolucji światowej”, zresztą rzadziej używane, oznaczało obecnie rosnącą dominację ośrodka moskiewskiego. Determinowało to nastawienie gospodarki na autarkię. Zresztą teoria „wrogiego otoczenia” nie była pozbawiona obiektywnych podstaw. Należało zbudować przemysł, zapewniający samowystarczalność, a także produkcję uzbrojenia.
Wszelkie zwroty polityki dawały partii argumenty przydatne w trwającej wciąż walce o władzę, o utrwalenie dominacji Stalina, okazję do kolejnych „czystek” w kierownictwie. Pierwsze sygnały kończenia się NEP-u nastąpiły w 1927 roku. Niskie ceny skupu spowodowały, że chłopi masowo zmniejszyli sprzedaż zboża państwu. Zaopatrzenie w żywność wyraźnie się pogorszyło. Równocześnie w kierownictwie partii doszło do starć między Stalinem a opozycją, której przewodzili Zinowjew i Bucharin. Tego ostatniego uznano za zwolennika bogacenia się chłopów. Zostali oni oskarżeni miedzy innymi o popieranie Trockiego. Na zmniejszenie dostaw zboża kierownictwo partii zareagowało w sposób typowy dla „partyjno-totalitarnego” stylu działań gospodarczych. Ogłoszono przywrócenie przymusowych dostaw zboża. To głębokie przekonanie, że o wszystkim w gospodarce można zdecydować nakazem lub dekretem, że jest to sposób najbardziej skuteczny, negowanie jakiejkolwiek „autonomii” gospodarki, odrzucenie mechanizmów ekonomicznych będzie charakterystyczne dla radzieckiej polityki gospodarczej przez cały okres jej istnienia. W 1928 r. powstały zarysy 5-letniego planu budowy przemysłu, głównie ciężkiego. Pierwsza pięciolatka obejmowała lata 1929-1932. Została ona formalnie zrealizowana w 4 lata i to „przedterminowe” realizowanie planów stało się odtąd stałym obyczajem. Rozpoczął się okres „wielkich budów socjalizmu”. W straszliwie ciężkich warunkach, przy ogromnym zacofaniu technicznym, prymitywnymi metodami tworzono podstawy przemysłu ciężkiego. Gdy coś się nie udawało, organizowano procesy „szkodników”. Była to epoka nie pozbawiona heroizmu i autentycznego entuzjazmu. Prawdą jest też to, że wielu ludzi na świecie fascynowało to, co się dokonywało w państwie radzieckim, wszak w tym czasie Europa i Stany Zjednoczone wkraczały w okres wielkiego kryzysu ekonomicznego.