II republika (1848 - 1852)

Rok 1846 przyniósł francuskiej monarchii orleańskiej groźny kryzys gospodarczy. Wzrosło zapotrzebowanie na pieniądz i kredyty, podniosła się stopa procentowa. Rosło bezrobocie i coraz częściej bankrutowały fabryki i manufaktury. Klasa społeczna, która najbardziej traciła w wyniku kryzysu, a więc burżuazja, wystąpiła przeciwko ówczesnemu rządowi, upatrując w źle prowadzonej polityce przyczynę kryzysu. Równocześnie przeciwko rządowi wystąpiła rzesza bezrobotnych oraz drobnomieszczaństwo.

22 lutego rozpoczęły się antyrządowe manifestacje. Na ulicach wzniesiono barykady. Gwardia narodowa odmówiła wykonania rozkazu rozproszenia demonstrantów. W tej sytuacji król zdecydował o dymisji rządu Giuzota. W kolejnych dniach manifestacje się powtórzyły. W czasie jednej z nich padły strzały (nie rozstrzygnięto z której ze stron wojska czy walczących). Faktem jest, że w wyniku tych zajść życie straciło 52 osoby, a ponad 70 zostało rannych. Wiadomość o tych wydarzeniach rozeszła się głośnym echem po całym Paryżu. Następnego dnia (24 II) rozpoczęła się walka z oddziałami wojskowymi. Widząc jak groźne rozmiary zaczyna przybierać bunt paryski, król Ludwik Filip abdykował na rzecz swojego syna – również Ludwika Filipa, i uciekł ze stolicy. Tłum nie chciał słyszeć w tej sytuacji o restauracji monarchii.

W Izbie Deputowanych powołano prowizoryczny rząd, który następnie na posiedzeniu w Ratuszu został powiększony o dodatkowe cztery osoby. W jego skład weszli przedstawiciele republikanów, socjalistów, a także jeden robotnik. W mieście zapanowała atmosfera pozornej wolności i radości (przemówienia, uroczyste marsze itp.) Rząd proklamował powstanie republiki. Ponadto zniósł karę śmieci oraz wprowadził pod naciskiem żądań społeczeństwa zasadę powszechnego głosowania w wyborach parlamentarnych (2 III). Zniesione zostało także niewolnictwo w koloniach francuskich.

Robotników i rzemieślników te rozporządzenia nie zadowoliły. Domagali się jak najszybszej poprawy ich sytuacji materialnej. W tym celu rząd powołał do życia komisję luksemburską (nazwa od miejsca obrad – Pałac Luksemburski), która miała zająć się sprawami robotniczymi. Na jej czele stanął Ludwik Blanc oraz robotnik Albert. Większość członków rządu była zdecydowanymi przeciwnikami reform o charakterze społecznym. Chciała do swoich planów pozyskać burżuazję. Z racji tego, że rewolucja spowodowała kryzys finansowy, minister finansów – Garnier-Pages, zdecydował się na wprowadzenie podatku nadzwyczajnego. To zarządzenie uderzyło w najbiedniejszą warstwę ludność i w konsekwencji przyczyniło się do wzrostu wrogiego nastawienia do rządów republikańskich.

23 kwietnia odbyły się pierwsze wybory demokratyczne we Francji. Dały one ogromne zwycięstwo burżuazji. Zostało wybranych także kilku socjalistów – Proudhon, Blanc i Cabet. Nowe Zgromadzenie Konstytucyjne zostało zdominowane przez prawicowych republikanów. Przewodził im Lamartine, Arago i Marie. Robotnicy postanowili wzniecić powstanie. 15 maja tłumy robotników opanowały pałac zebrań Zgromadzenia. Ogłoszone zostało jego rozwiązanie. Powołano także nowy rząd, na czele którego stanął Blanqui. Powstanie paryskiego ludu nie było dobrze przygotowane i pod pięciu godzinach walk zostało stłumione. Demonstrantów osadzono w więzieniach, zamknięto kluby robotnicze, a rozwiązaniu uległa komisja luksemburska. Nie wszyscy robotnicy zrezygnowali jednak z walki. 23 czerwca rozpoczęło się powstanie we wschodniej części Paryża. Zgromadzenie Konstytucyjne, aby zniszczyć rewoltę robotniczą, obdarzyło niemal dyktatorską władzą gen. Ludwika Cavaignac’a. Miał on pod swoimi rozkazami armię, gwardię narodową. Walka z demonstrującymi robotnikami trwała trzy dni. Ich opór został złamany. W walkach padło parę tysięcy ludzi. Rozpoczęła się pacyfikacja Paryża. Zawieszono wiele dzienników politycznych, zabronione zostało urządzanie zebrań. Francuscy liberałowie, obawiając się realizacji żądań robotniczych, a w konsekwencji także i socjalizmu, zdecydowali się na ugodę z bardziej reakcyjnymi elementami ówczesnej sceny politycznej. Zaakceptowali także dyktaturę wojskową, która w przyszłości stała się prostą drogą do monarchii absolutnej.

4 listopada 1848 r. została uchwalona nowa konstytucja. Zapisy tej ustawy były wyraźnie podyktowane strachem przed ruchem robotniczym, a jednocześnie obawą przed restauracją monarchii. Uchwalając nową konstytucję planowano wzmocnić władzę ustawodawczą. Zachowany został system powszechnego głosowania przy wyborze tego organu władzy państwowej. Zgromadzenie Konstytucyjne nadal pozostawało organem jednoizbowym (w obawie przed walkami pomiędzy dwoma izbami). Władzę wykonawczą miał sprawować prezydent, który był wybierany co cztery lata w drodze plebiscytu. Jednak urząd mógł pełnić tylko przez jedną kadencję.

10 grudnia 1858 r. odbył się plebiscyt, w którym głosami chłopskimi i części mieszczaństwa, zwyciężył Ludwik Napoleon Bonaparte. W głosowaniu otrzymał 5 500 000 głosów i został wybrany pierwszym prezydentem Francji. 

Nowy prezydent nie odznaczał się wielką inteligencją, za to cechowała go ogromna ambicja i upór. W swoich działaniach za cel postawił sobie dorównanie swojemu wielkiemu stryjowi – Napoleonowi I. Ludwik Napoleon prowadził politykę osobistą, nie licząc się ze swoimi ministrami.

13 maja 1849 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. W nowym parlamencie zasiedli w większości zwolennicy monarchii i katolicy. Oni także stali się podporą rządów Ludwika Napoleona. Monarchiści i katolicy zdobyli 450 mandatów, podczas gdy demokraci i socjaliści około 180 mandatów, a republikanie (tzw. umiarkowani) zaledwie 70. Stronnictwa, które zdobyły większość w wyborach parlamentarnych obawiały się wpływu socjalistów i demokratów na obywateli Francji. Z tego też powodu wprowadzone zostały dwa prawa. Jedno z 15 marca 1850 r., pozwalające na zakładanie szkół prywatnych średnich i wyższych, na zasiadanie biskupów w radach uniwersyteckich oraz dawało duchowieństwo nadzór nad wszystkimi typami szkół. Drugie prawo zostało uchwalone 31 maja 1851 r. w wyniku zapisów tej ustawy prawo do głosowania w wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego straciła 1/3 obywateli. Oba prawa podyktowane zostały strachem przed masami ludowymi oraz krążącym pod Europie „widmem komunizmu”. Grupa monarchistów, zasiadająca w Zgromadzeniu, chciała nawet wprowadzić ponownie ustrój monarchiczny. Przeszkodą jednak okazał się spór co do osoby przyszłego monarchy.

W lipcu 1851 r. Ludwik Napoleon Bonaparte zażądał wprowadzenia zmian w konstytucji, bowiem chciał zostać wybrany prezydentem na kolejną, drugą kadencję. Zgromadzenie Konstytucyjne odrzuciło jego żądanie. W tej sytuacji Bonaparte przy pomocy oddanych sobie generałów dokonał zamachu stanu w nocy z 2 na 3 grudnia 1851 r. Aresztowani członkowie Zgromadzenie na próżno próbowali się odwołać do ludności Paryża. Ludwik Napoleon cieszył się poparcie ze strony mas ludowych, głównie za sprawą jego wypowiedzi poruszających kwestię poprawy doli robotnika.

13 stycznia 1852 r. ogłoszono konstytucję, dla której wzorem stała się konstytucja napoleońskiej Francji z 1804 r. Dawała ona ogromną władzę prezydentowi. Był on wybierany na dziesięcioletnią kadencję, a odpowiedzialny miał być tylko przed narodem. Władzę ustawodawczą sprawować miały trzy organy: mianowana przez prezydenta rada stanu (opracowywanie projektów ustaw), pochodzące z wyborów ciało ustawodawcze, którego kompetencje były dość ograniczone oraz mianowany senat (czuwał nad zgodnością uchwalanych praw z konstytucją, moralnością oraz z religią). Wprowadzona została cenzura oraz zakaz zebrań. Za pomocą tych środków Bonaparte chciał zdławić opozycję.

9 października 1852 r. Ludwik Napoleon zapowiedział, że wprowadzi cesarstwo. W ten sposób przestała istnieć II republika francuska. Senat po zapowiedzi Napoleona przystąpił do zmiany zapisów konstytucji. Swoje absolutne rządy Napoleon III oparł na armii, katolickim duchowieństwie oraz na bogatej burżuazji, która od tej pory nie musiała się już obawiać strajków i robotniczych buntów.

Konstytucja 1848 r.

Konstytucja II republiki została uchwalona w listopadzie 1848 r. Wprowadzała trójpodział władz i stanowiła coś w rodzaju zlepku systemu brytyjskiego parlamentarno-gabinetowego i systemu prezydenckiego Stanów Zjednoczonych.

Tekst konstytucji został poprzedzony „Deklaracją praw”. Deklaracja mówiła o zasadzie suwerenności narodu, potwierdzała wolność, równość wszystkich obywateli.

Władza ustawodawcza zgodnie z postanowieniami konstytucji należała do jednoizbowego Zgromadzenia Prawodawczego. Organ ten był wybierany na trzyletnią kadencję. Głosowanie miało charakter równy, bezpośredni, powszechny i tajny. Brali w nim udział tylko mężczyźni, którzy ukończyli w dniu głosowania najpóźniej 21 rok życia. Zgromadzenie Prawodawcze składało się z 750 członków. Do kompetencji Zgromadzenia należało tworzenie prawa (korzystało z inicjatywy ustawodawczej). Przed Zgromadzeniem ponosił konstytucyjną odpowiedzialność prezydent republiki oraz ministrowie.

Władzę wykonawczą sprawował prezydent wybierany na cztery lata w drodze powszechnego plebiscytu. Po czteroletniej przerwie osoba pełniąca wcześniej urząd prezydenta mogła zostać ponownie wybrana. Głowa państwa powoływała ministrów, ponosiła konstytucyjną odpowiedzialność przed parlamentem. Każdy akt prawny wydany przez prezydenta wymagał kontrasygnaty, czyli podpisu odpowiedniego ministra. Także prezydent mógł dysponować siłami zbrojnymi państwa, powoływał przedstawicieli dyplomatycznych Francji, stosował prawo łaski, mianował wyższych urzędników. Nie posiadał prawa weta w stosunku do uchwał Zgromadzenia Prawodawczego oraz nie miał inicjatywy ustawodawczej.

W systemie organów władzy II republiki funkcjonowała Rada Stanu. Wybierana była na okres sześciu lat przez Zgromadzenie Prawodawcze. Do jej zadań należała konsultacja projektów ustaw przedstawianych przez rząd. Ponadto badała inne projekty przesłane jej przez Zgromadzenie Prawodawcze. Nadzorowała także administrację państwową.

Najwyższą instancją w postępowaniu sądowym był Najwyższy Trybunał, składający się z 5 sędziów oraz z 39 przysięgłych. Trybunał sądził prezydenta oraz ministrów oskarżonych przez Zgromadzenie o zbrodnie i przestępstwa.