Geneza parlamentaryzmu

W 1199 r. na tron angielski po śmierci króla Ryszarda Lwie Serce, wstąpił Jan bez Ziemi (1199 – 1216). Jego panowanie rozpoczęło się od konfliktu z ówczesnym królem francuskim Filipem II Augustem, który pozbawił monarchę angielskiego posiadłości na terenie Francji. Jedną z głównych utraconych ziem była Normandia. Jan bez Ziemi postanowił odzyskać utracone terytoria. Wyprawa wojenna okazała się być kosztowna, z tego też względu król podniósł podatki. Takie działania doprowadziły do wzrostu niezadowolenia społeczeństwa, głównie duchowieństwa. To ostatnie zostało poparte przez papieża. Jan bez Ziemi tym samym wplatał się w konflikt z Kościołem. Król nie uznał mianowanego przez papieża Innocentego III nowego biskupa Canterbury. Papież obłożył monarchę interdyktem. W 1213 r. Jan bez Ziemi ukorzył się przed papieżem za cenę zdjęcia klątwy oraz uznał się papieskim lennikiem. Ostatecznie Jan bez Ziemi musiał zrzec się terenów utraconych na rzecz Francji. Nieudolność w polityce wewnętrznej oraz zewnętrznej doprowadziła wkrótce do powstania przeciwko królowi angielskich feudałów. Uzyskali oni poparcie duchowieństwa oraz mieszkańców Londynu. Występujący przeciwko królowi feudałowie domagali się od króla potwierdzenia ich dawnych praw oraz przywilejów, które zostały im przyznane jeszcze przez Henryka I. król odmówił ich potwierdzenia i tym samym stanął przed groźbą wybuchu wojny domowej w Anglii. Jan bez Ziemi wiedział, że ceną może być także jego korona i tron. W tej sytuacji zdecydował się na ustępstwa i zawarł z feudałami umowę. W czerwcu 1215 r. została wydana Wielka Karta Swobód (Magna Charta Libertatum). Dokument ten był przywilejem, którego król zobowiązał się przestrzegać. Do najważniejszych postanowień dokumentu należały:

  • konieczność wyrażenia zgody na ściąganie podatku tzw. tarczowego przez Wielką Radę Królewską
  • sąd królewski miał rozpatrywać tylko i wyłącznie sprawy podlegające jego kompetencji; nie mógł ich przekazywać innym organom
  • bez prawomocnego wyroku nie można więzić i aresztować żadnego wolnego człowieka
  • hrabiowie i baronowie otrzymali gwarancję, iż będą sądzeniu tylko i wyłącznie przez sąd równych sobie
  • w przypadku kary majątkowej, nakazuje się aby pozostawić skazanemu część majątku, za którą mógłby się utrzymać
  • potwierdzone zostały przywileje miast oraz wolność handlu
  • zapewniono duchowieństwu wolność kanonicznych wyborów
  • zakazano sprowadzania obcych żołnierzy najemnych na teren Anglii

Art. 61 Wielkiej Karty Swobód mówił o tym, że w chwili gdy jej postanowienia nie będą przez władcę respektowane, szlachta ma prawo do wypowiedzenia mu posłuszeństwa. Powyższy dokument rozpoczął ewolucje ustroju Anglii do monarchii parlamentarnej stanowej.

 

Kolejni władzy dążyli do uwolnienia się od szeregu nakazów, jakie nakładała na nich Wielka Karta Swobód. Takie działania podjął już Henryk III. Wówczas doszło do nowej wojny pomiędzy królem a baronami. Tym ostatnim przewodził Szymon de Montfort. Zwycięstwo w tym starciu odniosła królewska opozycja. W 1265 r. z inicjatywy Szymona de Montfort zebrał się parlament. Zasiedli w nim obok wasali królewskich także wysłannicy miast oraz przedstawiciele rycerstwa, których wybrano na terenie hrabstw. Ten zwyczaj aby w parlamencie zasiadali rycerze oraz mieszczanie utrwalił się za panowania Edwarda I. Parlament zdobywał z kolejnych latach coraz większy wpływ na politykę państwa, zarówno tą wewnętrzną jak i zagraniczną. Wyrazem wzrostu kompetencji parlamentu może być detronizacja Edwarda III, właśnie przez parlament, pod powodem złamania przysięgi złożonej podczas koronacji. Zdetronizowany został także Ryszard II. W ten sposób zostały przerwane absolutystyczne zapędy tegoż władcy. Jego następcą został przedstawiciel nowej dynastii Lancastrów – Henryk IV. W okresie panowania przedstawicieli tej dynastii nastąpiło dalsze wzmocnienie pozycji baronów, a tym samym także i wzrost roli parlamentu. Po zakończeniu wojny Dwóch Róż w 1485 r. na tron angielski został powołany Henryk VII. Ta wojna domowa doprowadziła do upadku dawnej arystokracji oraz wzrost znaczenia tzw. gentry, czyli średniej szlachty angielskiej. Panowanie władców z nowej dynastii wiązało się z próbą wprowadzenia rządów absolutnych. Taki cel mieli Henryk VII, Henryk VIII, Edward VI i Elżbieta I. Władza centralna uległa wzmocnieniu. Po śmierci Elżbiety I na tron wstąpili przedstawiciele dynastii Stuartów – Jakub I (1603 – 1625) i Karol I (1625 – 1649). Rządy autokratyczne, których zwolennikami byli Stuartowie, doprowadziły bardzo szybko do konfliktu z parlamentem. W czasie rządów Karola I parlament uległ kilkakrotnemu rozwiązaniu. W 1628 r. parlament uchwalił „Petycję o prawo”, w której znalazły się zarzuty władzy ustawodawczej pod adresem monarchy. Wśród nich warto wymienić sprzeciw parlamentu wobec nakładania przez monarchę podatków bez zgody władzy ustawodawczej, zarzuty naruszania Wielkiej Karty Swobód czy więzienia bez powodów. Król zatwierdził petycję, jednak jak to miało miejsce z poprzednimi dokumentami, także i ten nie był przestrzegany. Postępowanie króla budziło coraz większe niezadowolenie. Karol I po porażce z wojskami szkockimi musiał się odwołać do parlamentu. To stało się początkiem rewolucji burżuazyjnej w Anglii.

 

Powstanie ustroju demokracji parlamentarnej związane było z panowaniem Jana bez Ziemi i zakończyło się wraz z panowaniem Stuartów w XVII wieku. Aby uchronić państwo przed absolutnymi rządami, parlament uchwalił dokument, na mocy którego nikogo nie wolno było aresztować bez posiadanego sądowego nakazu oraz bez postawienia tej osobie zarzutów. W 1689 r. została wydana „Deklaracja praw narodu angielskiego”, która w ostateczny sposób określiła zakres władzy państwowej, jaki przysługiwał monarsze oraz parlamentowi. Uprawnienia władzy ustawodawczej zostały zwiększone. Od tej pory to właśnie parlament miał prawo do decydowania o armii i finansach państwa. W ciągu kolejnych lat funkcjonowania tego ustroju władza królewska była stopniowo ograniczana, aż do stanu jaki ma miejsce obecnie w XXI wieku.

 

Monarchia parlamentarna